kritika objavljena u dodatku Objektiv dnevnog lista Pobjeda
Jeste li znali da je Jugoslavija imala nuklearni program? Za razliku od svemirskog i njegovog navodnog „uvaljivanja“ američkoj NASA-i koji je bio čista fikcija iz misaonog eksperimenta mladog slovenačkog filmskog autora Žige Virca („lažni dokukumentarac“ Houston, We Have a Problem!), jugoslovenski nuklearni program je bio stvarnost, baš kao što je Nuklearni institut Vinča nadomak Beograda bez ikakve sumnje postojao i radio i još uvek postoji i radi. Sasvim drugo pitanje je, pak, je li se u Institutu radilo (i) na projektu atomske bombe.
U nedavnim intervjuima povodom svog nastupa u ulozi osnivača Vinče, fizičara Pavla Savića, u filmu Dragana Bjelogrlića Čuvari formule, Miki Manojlović jer rekao da se on seća takvih teorija koje su sa zvaničnih mesta bile odlučno negirane iz svojih školskih dana, te da su on i njegovi drugovi u te teorije verovali. Teorije su, međutim, jedno, a stvarnost sasvim drugo, a ona nam kaže da, čak i da je komunistička Jugoslavija pokušala proizvesti nuklearnu bombu, ona to nije uspela, a ni sa razvojem mirnodopske primene nuklearne energije nije stajala baš sjajno, budući da je njena jedina nuklearna elektrana u slovenačkom gradu Krško bazirana na američkoj tehnologiji.
Možda je razlog tome bila i jedna nesreća na „malom“ reaktoru za potrebe eksperimenata u Vinči 1958. godine u kojoj je ozračeno četvoro naučnika u elektrani, te u manjoj meri nekoliko stanovnika blokovskog naselja u njenoj blizini koje je ubrzo po naredbi napušteno. Četvoro naučnika je poslato na lečenje u bolnicu Instituta Kiri u Parizu, odakle se vrlo šturo izveštavalo i u jugoslovenskim i u francuskim medijima, jedan od njih je umro, a ostalih troje je preživelo zahvaljujući tada eksperimentalnom postupku transplantacije koštane srži koji se sada smatra rutinskim za tretman bolesti poput leukemije. O incidentu se posle godinama „glasno“ ćutalo, a u poslednje vreme se o njemu potencirano govori, pa se čak i senzacionalistički naziva „malim Černobilom“ iako razmere nisu približno bile takve.
O svemu tome je u svom romanu Slučaj Vinča pisao Goran Milašinović, roman je ekranizovan pod dirigentskom palicom Dragana Bjelogrlića, a po scenariju koji je reditelj napisao zajedno s Vukom Ršumovićem i Ognjenom Sviličićem. Prvobitni, radni naslov filma Lančana reakcija promenjen je u Čuvari formule, a premijeru je doživeo na impozantnoj pozornici gradskog trga Pjaca Grande u Lokarnu, u istoimenom prestižnom programu jednog od najprestižnijih evropskih i svetskih filmskih festivala.
Film uglavnom prati tim naučnika predvođenih Dragoslavom (Radivoje Bukvić), a koji su pored njega sačinjavali Života (Ognjen Mićović), Radojko (Jovan Jovanović) i Rosa (Alisa Radaković) koji su se prilikom eksperimenta ozračili. Fokus je, pak, manje na samoj nesreći i dešavanjima u samoj Vinči (na šta se Bjelogrlić vraća u „flešbek“ scenama), a više na njihovom lečenju u Francuskoj. Lečenje je vodio doktor Mate (Aleksis Manenti), sam gorljivi protivnik nuklearnog naoružanja (podsećanja radi, u to doba Francuska još nije bila nuklearna sila) koji nije gajio simpatije prema njihovoj misiji, ali je prema njima osećao ljudsku empatiju, a pritom mu je situacija predstavljala naučni izazov, ali i priliku za daljnje istraživanje svojih teorija o transplantaciji koštane srži.
Dve su centralne dimenzije te priče. Jedna je čisto ljudska empatija koju su doktori, medicinsko osoblje, ali i neki obični građani upoznati sa slučajem osećali prema ozračenim i stoga na skoro sigurnu smrt osuđenim jugoslovenskim naučnicima. Svi donatori koštane srži za transplantacije (a to je i dan-danas prilično neprijatan, izrazito bolan zahvat) su bili Francuzi, što iz samog Instituta Kiri, što izvan njega.
Ona druga koja stoji u suprotnosti s njom je politička, kako na francuskom, tako i na našem „domaćem“ terenu. Ona francuska se daje uporedo s glavninom priče, pomalo usput i podrazumeva raspravu o nuklearnoj energiji i naoružanju. Domaća je, pak, najviše prisutna u „flešbek“ scenama i podrazumeva birokratsku i partijsku kontrolu naučnih istraživanja i zakulisne radnje koje je notorni Aleksandar Leka Ranković (Dragan Bjelogrlić u kratkoj epizodi) izvodio prema Vinči i njenom osnivaču i voditelju Saviću (Miki Manojlović isto ima kratku epizodu), što priči daje malo atmosfere političkog trilera povezanog s malo naknadne pameti i „senzacionalnog“ otkrivanja prošlosti.
No, dobro, to smo ionako mogli i da očekujemo od Bjelogrlića imajući u vidu njegov dosadašnji autorski opus koji uključuje dva Montevideo filma i seriju, film i seriju Toma, te seriju Senke nad Balkanom. Mogli smo takođe da očekujemo to da će i njegov izraz biti više na tragu (periodne) drame nego što će ići u nekom žanrovskom ili zahtevnijem sociološkom ili filozofskom smeru. Mogli smo da očekujemo i da će film izgledati skladno i profesionalno, ali ni u kom slučaju stilski impozantno i inovativno, te da će i Bjelogrlićeva režija biti manje ili više školska i „nevidljiva“.
To smo sve i dobili, ali u slučaju Čuvara formule moramo primetiti i barem dve opipljive novine. Prvo, za sada nema indicija da će se film „razvlačiti“ na seriju (kao Toma koji je zapravo i delovao kao da je „izvučen“ iz serije) ili dobijati nastavke između kojih će se umetati mini-serije (kao Montevideo), već kao film deluje kao započet i završen projekat. Druga stvar, Bjelogrlić sada kao autor po prvi put radi nešto što pretenduje da bude internacionalni film, sa brojnim stranim glumcima i uglavnom na stranom jeziku, što sa sobom donosi određene implikacije.
Za početak, francuski deo glumačke postave dolazi iz prilično visokih, ali ne i najviših ešalona francuskog glumišta, što samo po sebi nije loša stvar. Oni svoj posao odrađuju korektno do solidno, ali retko kada više od toga, jer Bjelogrlić zapravo od njih to i ne može da izvuče. Jedan izuzetak od pravila je jedna od najmlađih u postavi An Sera u maloj ulozi donatorke Odet koja daje malo više sebe za tu ulogu, čini se samoinicijativno. Zbog toga je prisustvo Radivoja Bukvića, glumca koji je karijeru gradio u obe kinematografije, dragoceno jer ne samo da uverljivo, odmereno i sa osećajem igra lika koji zbog toga što vlada francuskim jezikom služi kao „veza“ između svoje „dece“ i francuskih doktora, već i kao glumac služi kao „veza“ između dve kinematografije.
Druga stvar je to da je, francuskom jeziku i francuskim glumcima uprkos, ovo ipak regionalni, jugoslovenski film snimljen od strane tehničke ekipe iz zemalja bivše Jugoslavije i sa izvorima finansiranja koji takođe potiču iz istih tih zemalja (u pitanju je koprodukcija između Srbije, Slovenije, Crne Gore i Severne Makedonije). I to se vidi: film prosto ne demonstrira raskoš, uglađenost i rutiniranost u svemu tome kakvu možemo očekivati od raskošnije produciranih francuskih filmova. Konačni rezultat je, pak, solidan film za jedno festivalsko ili bioskopsko gledanje, uz možda reprizu nekada kasnije na televiziji, ali ne i epohalan.